Çin Değerlendirmeleri ve Urumçi İsyanı

STRATEJİ VE JEOPOLİTİK

            STRATEJİ

            Bir stratejik analiz, derinlemesine, disiplinler arası bir yaklaşımla ve bir sistematik bütünlük içinde yapılmalıdır. Bu stratejik analizde tarihi akış ve sürecin dikkate alınması, stratejik kaymaları gözlemleyebilmek ve mantıksal bilgiye ulaşmak için zorunludur.

Çin’e ilişkin yapılan incelemelerin tamamına yakınının ya tarih ya da ekonomi ağırlıklı yapıldığı görülmektedir. Gerçekten Çin’le ilgili, tarih referansının bulunduğu kültürel ve demografik ağırlıklı tahliller çok az yapılmıştır. Nitekim, ABD’de bile Erkin Ekrem’e göre “ABD’deki Çin’in siyasi, ekonomik ve askeri konumunu iyi bilen ve hükümeti etkileyebilen yeni nesil Çin uzmanlarının, Çin’in kültürel ve toplumsal boyutu ile yakından ilgilenmediği görülmektedir.”[1] Tüm milli güç unsurlarının kullanıldığı bir yaklaşım ancak stratejik tahlillerde yer alabilir. Davutoğlu’nun ifadesiyle “Tarihi derinliği güçlü kültürlere beşiklik etmiş olan bir bölgede hemen hemen hiçbir stratejik mesele tarih referansı olmaksızın sağlıklı bir şekilde değerlendirilemez.”[2]

Bu açıdan, bu incelemede İbn-i Haldun’un devletleri canlıya benzeten yaklaşımı ve Paul Kennedy’nin nispi ekonomik güç değişimlerini inceleyen yaklaşımı birleştirildiği takdirde daha doğru bir yaklaşım olacaktır. Çin’i, tarihini bilmeden, kültürünü anlamadan değerlendirmek zor olacaktır. Diğer dikkate değer bir husus da günümüzde popüler strateji uzmanlarının daha ziyade ABD kaynaklı olmalarıdır. Bu uzmanların geliştirecekleri fikirler de doğal olarak dünya gücünün yaklaşımının içinde bulunduğu psikolojik yapı nedeniyle kendi merkezli olacaktır. Pax Romana ve Nizam-ı Alem yaklaşımları kendini ABD’de de hissettirmektedir. Aynı zamanda yakın bir gelecekte bir rakip çıkmayacağına da inanmaktadırlar.

Stratejik, ekonomik vb. alanlarda yapılan incelemelerde herkesin birleştiği bir husus vardır. O da yükselen bir gücün varlığıdır ve onun da Çin olduğudur. Bu tip durumlarda her zaman yeni yükselen güçler büyük oranda denge bozucudur. Nerede duracağı öngörülemeyen, kontrol edilip edilemeyeceği bilinmeyen güç korku vermektedir. Demografik artış hızının düşürülmesi, kültürel olarak kısmen değiştirilmesi acaba yeterli olacak mıdır?

Kendi olamayan, kendi kendini idare edemeyen, başkasına diyet ödeyen toplumlar, her zaman başkalarının oyuncağı olmaya mahkumdurlar. Büyüyen her güç değil, ama dünyayı teslim alacak her güç örneği kendinden bazı iç dinamiklere sahip olmalıdır. Olmamış insanlar başkalarına benzer, olmuş insanlar başkalarını kendilerine benzetirler. Buradan hareketle, elit tabakanın ve halkın çoğunluğunun sahip olacağı yüksek moral değerler o gücü zirveye taşıyacaktır. Mao’nun ifadesiyle “İnsanların sosyal varlığı düşüncelerini tayin eder. Ve bir öncü sınıfı temsil eden doğru düşünceler, yığınların içine girer girmez, toplumu ve dünyayı değiştiren maddi bir kuvvet olabilirler.[3]

Burada söz konusu olan aynı motivasyonun dünya tarihinde iki defa gerçekleşmeyeceğidir. Farklı toplumlar, farklı coğrafyalar ve farklı anlayışlarla gerçekleşmelidir  ve bu değerler, bir önceki güçten farklı olmalıdır. Yani mevcuda alternatif olan başarılı çözümlemeler kendini kabul ettirmelidir. Her yeni gücün kendine özgü kültürü, müziği, mimarisi, güzellik anlayışı, dünya yaklaşımı bulunacaktır. Aksi takdirde benzersiz olmayacaktır. Benzeri varsa zaten dünya gücü olamayacaktır.

Hıristiyanlık indirildiği topluluk olan Yahudiler arasında ve bölge olan Ortadoğu’da başarısız olmuştu. Gözle görülür bir gelişme gösterdiği yer ise “sürgün” denilebilecek yer Avrupa’ydı. Daha sonra Avrupa dünyanın “kılavuz”  Hıristiyan kıtası oldu ve Hıristiyanlık diğer bölgelere buradan yayıldı.[4] Ancak bu aşama, yani Roma’nın Hıristiyanlığı kabulü zaten Roma’nın çöktüğünün resmi ilanıdır. Devlet yönetimi Hıristiyanlığa bir can simidi gibi sarılmıştı. Hıristiyanlığın kabulü, Roma’nın toplumları kontrol etme ve devletin ömrünü uzatma çözümlemelerinden yalnızca biri idi.

Çin’de böyle bir sürecin işlemesi, Ali A. Mazrui’nin ifadesiyle “Marksizm’in beşiğinde gelişmemiş olarak kalıp, en kalabalık ve en büyük kıta olan Asya’da güç bulabileceği ihtimali”[5] belki de tarihi maddeciliğin yani Hegel felsefesinin son zirvesi olacak ve devamında süratli bir çöküş yaşayacaktır. Tıpkı İbn-i Haldun’un Mukaddime’sinde belirttiği sönmek üzere olan kandilin alevinin birden büyümesi gibi. Bu nedenle, Çin’in mutlaka başka ve benzersiz bir ivmeye, bir anlayışa sahip çıkması gerektiği ve Batıya alternatif bir sistem sunulamazsa ömrünün uzun olacağını söylemenin, tüm ayrıntılarıyla aynı olan bir hareketin çekik gözlülerden doğmasının farklı bir hareket olarak düşünülmesinin hatalı olacağı değerlendirilmektedir. Acaba bugün Çin benzersiz bir kültüre ve yapılanmaya sahip mi? Stratejik bir inceleme konunun tüm yönleriyle ele alınmasını sağlayabilir.

Stratejinin anlamını, kapsamını, ayrıldığı ya da kullanıldığı dalları, stratejiye etki eden güç unsurlarını incelemek, konunun daha iyi anlaşılabilmesini sağlamak için faydalı olacaktır.

Strateji sözcüğünün kökeni, etimolojik açıdan ele alındığında, eski Yunanca’da “generallik sanatı” anlamına gelen strategos sözcüğüne bağlanmaktadır.[6] Ancak bu sözcüğün anlam ve kapsamı, uygulamada çok geniş bir çerçeve içerisinde yer alan faktörler içermektedir. Bu açıdan bakıldığında strateji sözcüğü, bir ulusun yalnızca askeri kuvvetleri ile ilgili bir kavram olmaktan çıkmakta ve söz konusu ulusun politik, ekonomik ve psikolojik kaynaklarını (güç unsurlarını, genel yapabilirlik faktörlerini) ve bu kaynakların oluşturduğu sentezi de içeren bir kavramın ifadesi olmaktadır. Strateji bilimi sayesinde devlet, yaklaşmakta olan tehlikelerin şiddet ve yönlerini, olası etki alanlarını ve tahribatlarını zamanında görmek ve saptamak olanaklarına sahip olabilir. Karşı önlemlerini alabilmek için de olanak ve zamana sahip olur.[7]

            Batı’da yayımlanan ilk ve en ünlü özgün strateji yapıtları Florensalı Machiavelli’nin yazmış olduğu “Savaş Sanatı ve Prens”tir. “Amaca götüren her yol geçerlidir (meşrudur).” Makyavelist görüş olarak bilinen bu değerlendirme, yaklaşık beş yüz yıldır popülerliğini yitirmemiştir.

            XIX. Yüzyılın en önemli strateji yapıtı, bir savaş kuramı olan “Savaş Üzerine”dir. Yazarı bir Prusyalı general Carl Von Clausewitz’dir ve herkes tarafından kullanılan sözü de şudur : “Savaş politikanın başka araçlarla devamıdır.”[8]

            Sözlükler stratejiyi şöyle tanımlıyor: Bir amaca ulaşmak için izlenmesi gereken ana yol olarak tanımlar. Stratejinin tanımı basit olmakla birlikte karmaşıktır da. Gerek askerler, gerekse de strateji bilimiyle uğraşan bilim adamları, stratejiyi farklı farklı yorumlamaktadır. Tüm bilimlerde olduğu gibi strateji bilimi de teori ve pratik (uygulama) olmak üzere iki kısımdan oluşmuştur. Teori kısmı strateji prensiplerini, uygulama kısmı ise teknolojik kısmını içerir ve bu prensiplerin nasıl uygulanacağını öğretir. Teori bölümünü anlamak ve öğrenmek, diğer bilimlerde olduğu gibi bir ölçüde  daha kolaydır. Zorluk, uygulama aşamasında ortaya çıkar. Örneğin; prensipleri, her komutan, işletme genel müdürü, gazete genel yayın yönetmeni bilir, ama, tarihe parlak utkuyla (ya da utkularla) geçmiş komutan sayısı çok azdır.[9]

            General Carl Von Clausewitz (1831); strateji, savaşı kazanmak için muharebeleri kullanma sanatıdır.

            Mareşal Moltke (1870); Strateji, bir çare bulmak ve en zor koşullar altında uygulamada bulunabilme sanatıdır.[10]

            Liddell Hart; strateji, siyasal amaçlara ulaşmak için, askeri olanakların dağıtım ve uygulanması sanatıdır.[11]

            General Andre Beaufre (1959); Strateji, siyasi ilkelerle saptanan amaçlar doğrultusunda, en etkin katkıda bulunacak biçimde kuvvet uygulamak sanatıdır.

            Amiral Robert B. Carney; Strateji, amaçlara ulaşılması olunda kaynaklardan en mükemmel bir şekilde yararlanmayı sağlayan bir harekat planıdır.

            Mareşal V.D. Sokolovsky; strateji, kompleks sosyal bir olaydır. Savaşı hazırlamayı savaşın amacının teorisi ile pratiğini kapsar. Devletin en yüksek askeri liderlerinin savaşın hedefine ulaşmak amacı ile askeri kuvvetlerin eşgüdümlü kullanılmasındaki çalışma ve etkenlik alanını oluşturur.[12]

            Amiral Castex; strateji, harekatın yüksek komuta kademelerinde genel sevk ve idaresine özgü bir sanattır. Muharebeleri hazırlar, en iyi koşullarda idare eder ve büyük sonuçlar almaya gayret eder. Siyaset-strateji-taktik bir bütün oluşturur.

            Urs. Schwarz – Laszlo Hadik; strateji, uluslar arası bir ortamda ulusal hedefleri emniyete almak amacıyla barışta ve savaşta askeri gücü içeren bir şekilde, topyekün ulusal gücün sistematik biçimde geliştirilme ve kullanılmasıdır.

            John Quick; strateji, zafere giden olasılıkları arttırmak, zaferden beklenen olumlu sonuçları çoğaltmak ve yenilgi olasılığını azaltmak hedefine yönelik noktalara azami desteği sağlayabilmek için politik, ekonomik, psikolojik ve askeri kuvvetleri savaşta ve barışta geliştirme ve kullanma sanatı ve bilimidir.

            James King; strateji, hareketler ve kararlar da dahil olmak üzere, çeşitli vasıtaların hedefleri elde etmeğe yöneltildiği bir plandır.[13]

            General Jomini (1779-1869); strateji, savaş sahasındaki tüm olaylardır. [14]

            Edward Mead Earle’ün sözleriyle, “Strateji, fiili, potansiyel ya da salt sanal düşmanlara karşı, yaşamsal çıkarlarını etkili bir şekilde geliştirmek ve güvenceye almak amacıyla silahlı bir ulusun -ya da uluslar koalisyonunun- kuvvetler de dahil kaynaklarını kontrol etme ve kullanma sanatıdır.” [15]

Liddell Hart’a göre “savaştaki amaç, daha iyi bir barışa ulaşmaktır.”[16] Zafer, sadece hızlı bir sonuç alınabilirse ya da uzun süren bir çaba, ekonomik olarak ulusal kaynaklara uygun ayarlanabilirse olanaklıdır. Amaç, araçlara uygun olmalıdır.

Strateji sadece çeşitli araçları birleştirmekle yetinmemeli aynı zamanda gelecekteki barış durumuna zarar vermekten kaçınacak şekilde -kendi güvenliği ve selameti için- bu araçların kullanılmasını da düzenlemelidir.[17]

            “Büyük Strateji” ya da “Yüksek Strateji”, bir devletin benimsediği politikaya uygun olarak saptamış olduğu hedeflere ulaşmada, her tür olanak ve araçları bilimsel yöntemlerle kullanmak sanatı olarak anlaşılmaktadır.[18] Bir bölge ile ilgili olarak “stratejik durum” ya bu bölgenin bazı açılardan sahip olduğu belirli potansiyelleri ya da belirli olay ve olaylar zinciri karşısında arz ettiği önemi ifade eder.[19]

Büyük strateji asla eksiksiz olamaz ve daha çok hükümetin amaç ve araçları sürekli ve akıllı değerlendirmesine, Clausewitz ile Liddell Hart’ın -birçok farklılıklarına karşın- en fazla önem verdikleri iki ayrılmaza, bilgelik ve sağduyuya dayanır.

Büyük strateji, aynı zamanda kaygan bir kavramdır ve normalde devleti savunmanın siyasi, diplomatik, ekonomik ve hatta bazen dini araçlarını kapsar. Ordu, her şey değildir.

Esas vurgu, salt muharebelerin kazanılması üzerine değil, zaferin oturtulacağı geniş siyasi koşullar üzerinedir. Büyük devlet, büyük stratejisinin askeri boyutlarını askeri olmayan diplomasi, teknoloji ve kültürle bütünleştirmelidir.[20]   

            Kendi başına bir sözcük olarak ele alındığında “strateji” soyut bir kavram olarak önümüze çıkar. Bu hali ile ancak belirli bir açıdan genel bir anlam taşır. Buna göre genel bir çerçevede soyut bir şekilde ele alındığında :  -Strateji, belirli faktörler arasında bağlantı kuran yönlendirici bir kavram olur.

Bu faktörleri “karar” ve “sonuç” olarak basitçe ifade edebiliriz. Bir aşama ileride strateji, karar faktörünü “hedef” faktörü ile birleştiren bir kavram olur. Bu birleştirme belirli vasıtaların kullanımıyla mümkün olur.

            Sadece bu açıdan ele alındığında “strateji” genel anlamı ile “karar ve hedef” faktörleri arasında belirli vasıtaların kullanılması suretiyle bağlantı kuruluşunu ifade eder. Bu bağlantı devamlı ve dinamik bir bağlantıdır. Devamlıdır, çünkü, beklentiler devamlı olarak kararlarla ifade edilir ve devamlı olarak belirli amaçlar (hedefler) doğrultusunda vasıtaların sevk, idare ve düzenlenmesi ile bağlantılıdır. Dinamiktir, çünkü devamlı bir karar-vasıta-hedef bağlantıları içinde çok çeşitli değişkenleri göz önüne alır. İleride gerçekleşmesi istenen durumların (amaçların), içinde bulunduğumuz zaman ve mekan üzerinde alınan kararlara belirli vasıtalar yoluyla bağlanışını ifade eden bir kavram olarak “strateji” aşağıdaki gibi şemalandırılabilir.[21]

                                                                 STRATEJİ

                            Karar                                                                         Amaç-Hedef

            (İleriye dönük tutum)                                    (ileride gerçekleşmesi istenen durum)

            Strateji denilen kavram, karar ile amaç arasında belirlenen yolu işleyen, ona dinamizm kazandıran bir faktör, hatta bu şekli ile devamlı bir süreçtir. O devamlıdır. Tüm kararlar ve amaçların etrafında gerekli manyetik alanı oluşturan faktördür. O bir hareket düşüncesidir. Hareketin kendisidir. Planlı ve bilinçli bir şekilde hareketin düzenlenmesidir.[22]

Strateji, en iyi şekilde araçlar, amaçlar ve irade arasındaki ilişkilerin hesaplanması olarak anlaşılır. Bu sürecin herhangi bir alanda kesintiye uğraması halinde, sonuç kötü strateji değil, stratejinin olmamasıdır.[23]

Churchill’in ifadesiyle: “stratejist, bir ressam gibi, oran ve ilişki arar ve buna sadık kalmalıdır. Anlık bir izlenim zihinde sürekli tasarlanırken, başlangıç ve sonu, bütünü ve her parçayı ifade eden, bütünü kapsayıcı bir görüş olmalıdır.”[24] 

Bir sözcük olarak “strateji”, önüne getirilecek belirli ve sıfat niteliğindeki sözcüklerle anlam kazanır, askeri strateji gibi. Bazen de bizzat bu sözcüğün kendisi sıfat rolünü oynar ve önüne geldiği bir isme anlam kazandırır, stratejik plan gibi. Ancak, öbür sözcüklerin (önüne ya da arkasına eklenen) anlam ve gramer açısından işlevleri ne olursa olsun, bu sözcük birleştirmenin belirli kuralları vardır. Bu birleştirmeler, belirli amaçlara göre yapılır. Bu husus, bizi, belirli birleştirmelerin (tamlamaların) yapılış şekli konusuna götürür.

            Strateji kavramı ile tamlama üretmenin bir şekli ve bir de amaca hizmet edecek yönleri vardır. Şekil yönünden bakacak olursak, çok kabarık sayıda tamlamalar, aralarında bir organik bağ ya da anlam bütünlüğü aranmaksızın sıralanır : Askeri strateji, stratejik plan, strateji dersi, stratejik bütün, jeostrateji vb. yüzlerce tamlama art arda dizilebilir. Ama bunların aralarında bir bağlantının kurulması zordur.

            Bu nedenle strateji edebiyatında en çok kullanılan ve aralarında kademeli bir bağlantının bulunduğu tamlamaları bulup çıkarmak gerekir. Bu açıdan baktığımızda en çok rastlanan ikili tamlama şekilleri şöyle ifade edilebilir.[25]

            Stratejinin üç temel unsuru mekan, kuvvet, zamandır. Bu üç temel unsura bağlı olarak stratejinin dayandığı ulusal gücün unsurlarını beş ana başlık altında toplayabiliriz. Bunlar: Ulusal çıkarlar, Ulusal hedefler, Ulusal politika, Ulusal strateji, Ulusal güç’tür.[26]

            Suat Bilge “ulusal çıkarların” tanımlanması gerekliliği üzerinde duruyor; “Bağımsızlık, güvenlik ve dünya politikasında alınacak duruma ait konularda ulusal çıkarların ne olduğu hakkında bir görüş birliğine varmak zorunludur. Bir millet, ulusal çıkar ve amaçlarını tayin etmez, bunları gerçekleştirecek hazırlıkları yapmaz ve tedbirler almazsa dış politika faaliyetleri tesadüflere bağlı kalmaya mahkum olur. Eğer bir millet dış politikasında ve dünya politikasında teşebbüsü elinde tutmak istiyorsa, ulusal çıkarlarının ne olduğunu ve bunun politika ve faaliyet olarak neleri gerektirdiğini bilmesi zorunludur.”[27]

            Podelford ve Lincoln; “Ulusal Çıkar, bir milletin hakları ya da eylemlerinin üzerinde durulduğu, onlarla ilgilenildiği, gelecek zararın en aza indirildiği ya da bu zararlardan kaçınıldığı durumlardan tam yararlanıldığı ve fırsatların kaçırılmadığı ulusal bir sorun olarak düşünülebilir. Bütün devletlerin ulusal çıkarları geniş çapta aynıdır. Bu çıkarlar milletin refahı ve siyasi doktrinleri ile ulusal yaşam tarzı üzerinde toplanmıştır.” demektedir. “Ulusal Çıkar” bu ulusal çıkara yanıt verebilecek bir ulusal hedef bulunmadan önce bilinmez.[28] 

            Amiral A.T. Mahan; “ulusal çıkarları” şöyle tanımlamaktadır. “Ulusal çıkarlar, ulusal politikanın yalnız meşru değil aynı zamanda esas nedenidir. Hükümetin görevleri, ulusal çıkarları gerçekleştirmektir.”[29]

            “Ulusal hedefler”; elde edilmeleri halinde “ulusal çıkarların” gerçekleşmesini sağlayan ya da ulusal güvenlik ve refah sağlayıcı etkiler üreten amaçlardır. “Ulusal hedefler” saptandığı ve anlaşıldığında bir millete; siyasetini geliştirmek amacıyla ekonomik, politik, diplomatik ve askeri sorunlarda/konularda çeşitli girişimlere yön verir.[30]

            Ulusal politika; hükümetler tarafından kabul ve takip edilen genel anlamda, kesin hareket tarzlarıdır. Ulusal politika ulusal hedeflerin elde edilmesiyle ilgili bütün girişimler için düzenleyici ve sınırlayıcı bir rehberdir.

            Ulusal hedeflere ulaşmak amacıyla, hükümetler tarafından saptanan ve uygulanan hareket tarzlarından oluşan ulusal politika, esas itibariyle bir karar ve önlemler bütünüdür.[31]

Ulusal Strateji :

            Ulusal strateji; barışta ve savaşta, ulusal hedefleri ele geçirmek ya da ulusal amaçlara ulaşmak, ulusal politikayı en üst düzeyde gerçekleştirmek için, topyekün ulusal gücün belirli bir süre içinde, bir bütün halinde kullanılması ve geliştirilmesini belirleyen hareket tarzlarıdır.

            Ulusal strateji, esas itibarıyla, hedeflerine ve amaçlarına erişmek üzere, bir milletin güçlerini kullanmada uygulayacağı uzun vadeli plandır. Ulusal strateji; ulusal gücün siyasi, ekonomik, psiko-sosyal askeri unsurlarını kapsar ve bunları kullanır. Coğrafi konumu ve manevi nitelikler gibi öteki ulusal değerlerden de yararlanır.[32]

            Ulusal Güç :

            Bir ulusun kendi ulusal hedeflerine erişmek için kullanmış olduğu maddi ve manevi kaynakların toplam verimliliğidir.

            Ulusal gücün maddesel (alt yapısal) öğelerini, bir yandan o toplumu çevreleyen doğal (coğrafi) koşullar, öte yandan da o toplumun ekonomik ve demografik olanakları oluşturur. Bunlara bir de çeşitli etkenlerin bir bileşimi sayabileceğimiz askeri gücü eklememiz gerekir.[33]

            Ulusal gücün üst yapısal öğelerini, kültürel etkenler, ulusal moral, dış siyaset (diplomasi), propaganda, milliyetçilik (ya da yurtseverlik) oluşturur.[34]

            Buraya kadar stratejiyi, tanımlamaya ve anlamaya, dayandığı unsurları açıklamaya çalıştık. Daha anlamlı bir sonuç elde etmek için strateji tanımını temel unsurlarından mekan faktörü ile ifade etmemiz gerekmektedir. Bu mekan faktörü ile birlikte ifade edince, yani tanımlara maddesel bir vücut giydirince strateji, politika, ekonomi ve kültürler anlam kazanmaktadır.

JEOPOLİTİK

Özellikle jeostrateji ve jeopolitikte çok çeşitli tanımlar ve sınıflandırmalar bulunmaktadır. Burada seçilmiş olan bazı tanımlar ve sınıflandırmalar konuya ilişkin bir fikir  vermesi amacıyla belirtilecektir.

                        1-         Jeostrateji:

            Ulusal stratejinin belirlenmesi ve yürütülmesi üzerine coğrafi faktörlerin yapacağı etkileri inceleyen bilimdir.[35] Başka bir ifade ile, jeostrateji, stratejik açıdan coğrafi unsurların incelenmesini ve stratejik sonuçlar çıkarılmasını kapsar. Söz konusu coğrafi unsurlar; ekonomik, sosyal, politik ve fizikidir.[36]

                        2-         Jeopolitik:

           “Jeopolitik uzmanlarca yapılan açıklamaların ortak noktaları incelendiğinde, hepsinde devlet, coğrafya ve politika kavramlarının ağırlık kazandığı saptanmıştır.[37]

            S.İlhan “Jeopolitik, dünya coğrafyasını, coğrafi yapı ve evrensel değerleri inceleyerek, dünya, bölge ve ülke çapında güç ve politik düzeyde hareket tarzı araştırması yapar. Jeopolitik, politika belirlenmesi amacıyla, bir ulusun, uluslar topluluğunu ya da bölgenin jeopolitiğin değişmeyen ve değişen unsurlarını dikkate alarak güç değerlendirmesini yapan, etkisi altında kaldığı o günkü dünya güç merkezlerini, bölgedeki güçleri inceleyen, değerlendiren bir bilimdir.” demektedir.

            Jeopolitik, coğrafyanın, bütün türleri ve verileri ile aktifleşmesidir, aktif olarak değerlendirilmesidir denilebilir. Coğrafi platform üzerinde güç merkezlerini karşılaştırmalı olarak değerlendirir, politik düzeyde güç ve hedef ilişkisi kurar. Bir devletin güvenlik ve gelişme politikasının bilimsel zeminini oluşturur.[38]

            Muzaffer Özdağ da “Jeopolitik Konusunda Notlar” analizinde jeopolitiği şöyle tanımlıyor ; “Jeopolitik, devletler arası ilişkiler, devlet kudretinin oluşumunda, kuvvet dengelerinin şekillenmesinde, kapsamına aldığı kaynaklarla ülkelerin, hayat ve faaliyet alanlarının; doğanın ve coğrafi konumun etkisini belirleyen, vurgulayan, bilgi disiplinidir.”[39]

            Jeopolitik deyimini ilk kez kullanan İsveçli coğrafyacı Kjellen (1864-1922) olmuştur. 1916 yılında yazdığı “Bir Hayat Şekli Olarak Devlet” adlı eserinde, yaşayan bir organizmaya benzettiği devletin beş aktif unsurunu “Sosyopolitik, Ekonopolitik, Kratopolitik, Demopolitik ve Jeopolitik” olarak adlandırmış ve böylece “jeopolitik” terimi doğmuştur.[40] Kjellen, “coğrafi teşekkül ya da mekan içinde ilmi olarak devletin incelenmesine” jeopolitik demiştir. Devlet varlığının tabiat kanunları ve insanların davranışları açısından tetkik ve kıymetlendirilmesidir.[41]

                        3-Jeopolitiğin Düşünürleri

            Jeopolitik düşünürlerin kimliği bir bakıma, jeopolitiğin tarihçesi demektir. Burada sözü edilenler adları sıkça geçenlerdir.

            Friedrich Ratzel (1844-1904) : Münih ve Leipzig üniversitelerinde coğrafya profesörlüğü yapmıştır. Jeopolitik adını kullanmamış, siyasi coğrafyanın kuruluşuna ve siyasi coğrafyadan jeopolitike geçiş ortamının oluşmasına katkıda bulunmuş ve bu geçişi hazırlamıştır. Ülke sınırlarının değişirliği ve değiştirilebileceği görüşündedir. Bu görüş, genişleme politikasına dayanak arayanlar için bu arada Alman Karl Haushofer için önemli bir belge olmuş ve tanınmış jeopolitikçiyi etkilemiştir. Devleti toprağa bağlı bir parça olarak görür ve alan genişliğine önem verir. Görüşlerini 1897’de Politische Geographie adlı eserinde açıklamıştır.[42] Pierre Celerier, Ratzel’in ırkçılık anlayışından uzak olmadığını belirtmektedir.[43]

            Alfred Mahan (1840-1914) : ABD Deniz Akademisi’nden mezundur. 1890 yılında yayımlanan Deniz Kuvveti’nin Tarihi Etkisi (1660-1783) en önemli eseridir. Kendine özgü bir teorisi yoktur. Donanmanın ve denizlerin önemini tarihten aldığı örneklerdeki gelişmeler içinde açıklamış ve dünya gücü olabilmek için denizlere egemen olma gereği üzerinde durmuştur.

            Rudolf Kjellen (1864-1922) : İsveç Göteborg Üniversitesinde devletler hukuku hocalığı yapmıştır. 1916 yılında yayımlanan “Devlet, Bir Hayat Şekli” kitabında ilk kez jeopolitik terimini kullanmıştır. Coğrafyanın devletin oluşumu üzerindeki etkisini incelemiş ve devletin varlığını devletin gücünde görmüştür. Bu gücü, hukukun da koruyucusu olarak değerlendirmiştir. Friedrich Ratzel’den etkilenmiştir.

            Nicholas J.Spykman (1893-1943) : Jeopolitiği ABD’nin savunması, güvenliğinin sağlanması amacı ile almıştır. Ona göre jeopolitik, bir ülkenin güvenlik politikasının coğrafya olaylarına göre planlanmasıdır. Kenar kuşak ülkeleri ve bu ülkelerin bulunduğu coğrafya üzerinde durmuştur. Jeopolitik tartışmalarda, Mackinder’in teorilerinin karşısına tutarlı bir seçenek getirmiştir. Teorisi, “Kenar Kuşak Teorisi” olarak tanınır.

            Karl Haushofer (1896-1946) : Askeri Akademi mezunudur. Münih Üniversitesinde siyasi coğrafya ve askeri tarih okutmuştur. 1923’ten itibaren, Rudolf Kjellen’in ölümünden sonra Almanya’da etkili olmuştur. Devletin konumunu en önemli güç unsuru olarak görür. II. Dünya Savaşı öncesi, politik hareket tarzları üretilmesi ile ilgili çalışmaları olmuş, Rusya ile ittifak kurulması bunun için önce Batı’da başarı kazanılması, önce Fransa’ya ve İngiltere’ye taarruz edilmesi görüşünü savunmuştur. Hitler’in politikasına etkisi olmuştur. 1924 yılı başında Münih Üniversitesinde “Institut für Geopolitik”in yayın organı olan Zeitschrift für Geopolitik’i (Jeopolitik Dergisi) çıkartmıştır. Bazı çevreler kendisini jeopolitiğin Makyavel’i olarak adlandırırlar.

            Halford Mackinder (1861-1947) : Londra Üniversitesi coğrafya profesörü, parlamento üyesi, Londra İktisat Okulu Müdürü, Kraliyet Coğrafya Cemiyeti ikinci başkanı oldu. Görüşlerini, önce Krallık Coğrafya Kurumuna 1904 yılında sunduğu Tarihin Coğrafya Mihveri konferansında açıklamıştır. 1919 yılında “Demokratik İdealler ve Gerçek” adlı kitabını yayımlamıştır. Savunduğu kara hakimiyet teorisi, jeopolitiğe canlılık getirmiş ve konuların somutlaşmasına, tartışmaların bir düşünce odağı kazanmasına katkılarda bulunmuştur. Kitaplarını İngilizler için yazmış, fakat kuramlarını en fazla Almanlar tartışmış ve planlarında kullanmıştır.[44]

                        4-         Jeopolitiğin Unsurları[45]

            Stratejinin üç unsuru olan mekan, kuvvet ve zaman jeopolitiğin unsurlarının da başlıklarını oluşturur.

            Jeopolitiğin “değişken” ve “değişmeyen” unsurları iki ana unsur altında toplanabilir. Bunlar :

            1.Jeopolitiğin coğrafi unsurları (Değişmeyen unsurlar)

                        Coğrafi konum (Anakaralar arası ve bölge düzeyinde)

                        Sınırlar ve coğrafi bütünlük

                        Saha genişliği ve sahip olunan stratejik kaynaklar

                        Coğrafi özellik (Ada devleti, kıta devleti, iç devlet...)

            2.Jeopolitiğin beşeri unsurları (değişken unsurlar)

                        Sosyal değerler

                        Ekonomik değerler,

                        Politik değerler,

                        Askeri değerler,

                        Kültür değerleri ve kültür çevresi

                        5-         Jeopolitik Kuramlar

            Jeopolitiğin doğuşundan bu tarafa jeopolitikçiler bilimsel bir jeopolitik temel oluşturma yolunda gayret göstermişlerdir. Bu çalışmalar bazen siyasi coğrafya, bazen jeopolitik, bazen siyasal bilgiler çerçevesinde yürütülmekle beraber, sonuçları itibariyle jeopolitik değerlendirmelere esas olacak birçok bilimsel veriler sağlamışlardır.

                                   a-     Deniz Egemenliği Kuramı

            19. Yüzyılda endüstri devrimi sonucu bir yandan yeni keşifler yapılmış, diğer yandan ekonomik ilişkiler büyümüştür. Ham madde arayışı ve yeni ürünlerin pazarlanması ihtiyacı, deniz yollarının önemini artırmış, gelişen teknoloji ile mesafeler kısalmıştır. Tarihi ipek yolu önemini kaybederken, denizler önem kazanmaya başlamıştır.[46]

            Deniz egemenliği kuramı (ekolü), Barbaros Hayreddin Paşa’nın “Denizlere egemen olan, dünyaya egemen olur” özdeyişi ile açıkladığı tezin, bilimsel yapısını ve yorumunu yapan bir jeopolitik ve jeostratejik görüş alanını oluşturur.[47]

            ABD amirallerinden Alfred Thayer MAHAN (1840-1914), bir jeopolitikçi olmamasına rağmen, kitap ve makalelerinde ileri sürdüğü fikir ve yorumların büyük bölümü jeopolitik karakteri taşır ve bunların toplam bilimsel verimi “Deniz Hakimiyeti Teorisi” adı altında belirtilebilir.

            Kara kuvvetleri ile dünyada ancak belirli ölçüde yer işgal edilebilir, halbuki dünya egemenliği veya büyük imparatorluklar kurmak için denizaşırı nokta ve bölgelerin ele geçirilmesi ve bunlarla anavatan arasındaki irtibatı sürdürmek için de denizlerde egemen olmak gereklidir.

            Mahan, Britanya İmparatorluğu’nun gelişmesi ile Britanya donanmasının gelişmesi arasında yakın bir ilişki görüyor, dünyanın belli başlı deniz yollarının aynı zamanda Britanya İmparatorluğu’nun iç bağlantı hatları olmasına dikkat çekiyordu. Gerçekte de o yıllarda Dover, Cebelitarık, Süveyş Kanalı, Ümit Burnu, Singapur gibi önemli su yolları veya bu yolları denetleyebilen stratejik noktaların hemen hepsi Britanya İmparatorluğu’nun elinde bulunmaktaydı.

            Mahan ve teorisinin değeri konusunda en büyük kanıtı, son iki dünya harbini de denizlerde güçlü olan tarafların kazanmış olmaları teşkil eder.[48]

            Günümüz dünyasının temel düşüncesi “dünyanın kontrolünün dünya ticaretini ele geçirmekle sağlanacağı”dır. İngiltere’de Kraliçe Elizabeth I. (XV.Yüzyıl) döneminde Sir Walter Raleigh’in görüşü; “Denizi kontrol eden, dünya ticaretini kontrol eder, dünya ticaretini kontrol eden dünyanın kendisini kontrol eder”. Aradan geçen altı yüzyıla karşın değişmemiştir.. Mahan’ın üzerinde durduğu ve genişlettiği düşüncesinin esası budur.[49]

            Churcill, kendi ulusu adına konuşarak şöyle demiştir : “Avrupa ile açık deniz arasında bir seçim yapmak zorunda kaldığımızda, her zaman açık denizi seçeriz.” Bu ifade, İngilizler ya da sözgelimi Japonlarınki gibi bir coğrafi yapıya sahip olan uluslar için kaçınılmaz olan seçenekleri ortaya koymaktadır.[50]

                                   b-        Kara Egemenliği Kuramı:

            “Kara Egemenliği Teorisi” İngiliz H.Mackinder tarafından ortaya konmuştur. Holford Mackinder (1861-1947), 1904’te “The Geographical Pivot of History-Tarihin Coğrafi Ekseni” adlı eserini yayımlamış, 1919’da “Demokratik İdealler ve Hakikat” adlı kitabında Heartland’ın sınırlarını yeniden düzenlemiştir.

            Mackinder, Akdeniz’i, “Atlantik Körfezi” diye adlandırır. Ayrıca “heartland-kalpgah-merkez bölgesi” tanımı yapmıştır. Buna göre; Dünya adasında dünya çapında bir güç merkezi oluşturacak şekilde kendi kendine yeterli bir bölge vardır ve burasını “merkez bölgesi-heartland” olarak adlandırır. Merkez Bölgesinin sınırlarını batıda Baltık Denizi ve Karadeniz, doğuda Sibirya, güneyde Tibet dahil İran ve Afganistan’a kadar Himalayalar, kuzeyde Kuzey Buz Denizi arasında kabul etmiştir.[51]

            Mackinder’in kuramı, özetle “Merkez bölgesine egemen olan dünya adasına egemen olur. Dünya adasına egemen olan, dünyaya egemen olur.”[52] şeklinde ifade edilebilir.

                                   c-         Kenar Kuşak (Rimland) Kuramı

            Spykman(1893-1943), Mackinder’in Merkez Bölgesi’ne dayanan dünya hakimiyeti görüşünü bir anlamda tersine çevirerek “Kenar”a sahip olmanın önemi üzerinde durmuştur.

            Spykman, Dünya Adasına hakimiyeti, merkez bölgesini çeviren kaynak ve imkanları daha geniş olan kenar kuşağa hakimiyet ile mümkün görür. Bu dış kuşak; Avrupa, Türkiye, Irak, İran, Pakistan, Afganistan, Hindistan, Çin, Kore ve Doğu Sibirya’dır.

            Kuram şu şekilde formüle edilebilir:

            *Kenar kuşak ülkelerine hakim olan Dünya Adasını kontrol eder.

            *Dünya Adasını kontrol eden dünyayı kontrol eder.[53]

            Mackinder’in kara hakimiyet teorisi ile aynı coğrafi değerlendirmeyi kullanır. Birisi merkezden dışa, diğeri dıştan merkeze gelişmeyi mümkün görür.

                                   d-        Hava Egemenliği Kuramı

            Bu teori genellikle kara egemenliği kuramının kurucusu Mackinder’in kuramının uygulanmasında hava gücünün yerini ve etkisini saptar. Hava gücü teorisine temel teşkil eden çalışmaların onurunu İtalyan Generali Giulio Douhet’e (1869-1930) vermek haksızlık olmayacaktır. Aslında bir topçu subayı olan Douhet hava gücünün topyekün savaştaki anlamını anlamıştır ve 1909 yılında bu konudaki ilk yapıtını yayımlamıştır.[54]

            II.Dünya Savaşı’ndan sonra “hava gücüne” dayanan yeni bir egemenlik kavramı hızla gelişmeye başlamıştır. Buna göre “Hava araçları, daha önceleri devletin güvenlikleri, deniz, dağ, çöl...gibi” engellerin etkisini değiştirmiştir. Mackinder’in merkez bölgesine dayanan kara gücünün, deniz gücünün direkt etkisinden korunmuş olabilme olasılığını bu bölgenin tavanını aşmak suretiyle yok etmiştir.[55]

            Mackinder şu çok tekrarlanan kuralı formüle etmiştir.

- Doğu Avrupa’ya hükmeden kalbe hükmeder

- Kalbe hükmeden Dünya Adası’na hükmeder.

- Dünya Adası’na hükmeden Dünya’ya hükmeder.[56]

            Hava ve uzay güçleri yüzyılın başındaki jeopolitik varsayımları geçersiz kıldığı için Mackinder’in kuramı artık ciddiye alınmamaktadır. Ancak Collins, Mackinder’le bir paralellik kurmaktadır : “Çevremizi saran uzay, Dünya’yı seksen bin kilometre yüksekliğe kadar sarar” ve Collins XXI. Yüzyılın ortalarında, askeri hakimiyetin anahtarının bu olacağını ileri sürmektedir.

- Yerküresini saran uzaya hükmeden, Dünya gezegenine hükmeder.

- Ay’a hükmeden dünyayı çevreleyen uzaya hükmeder.

- L-4 ve L-5’e egemen olan Dünya ve Ay Sistemi’ne hükmeder.

            (L4 ve L5, ay denge noktalarıdır, uzayda ayın ve yeryüzünün yer çekiminin eşit olduğu noktalardır. Kuramsal olarak, oraya yerleştirilecek askeri üsler, fazla bir yakıt gerektirmeden çok uzun süreler orada kalabilirler. Bunlar yarının uzay savaşçıları için “yüksek tepeler” kesiti olabilirler.[57])

            “Alman kuramcısı Ratzel’in (1844-1904) ortaya attığı “Devlet İçi Alan” düşüncesi devleti canlı bir organizmaya benzetir. İnsan bunun hareket verici unsurudur.

            Bu konu, Alman General Karl Haushoffer (1869-1941) tarafından ele alınmış ve “Devlet İçin Hayat Alanı” biçiminde değiştirilmiştir. Buna göre, hayat alanına sahip olup onu genişletmek, örgütlenme, komuta ve yönetim gücü üstün olan insan topluluklarının doğal hakkıdır.[58]

                                   e-         Hayat Alanı Kuramı (Lebensraum)

            Ratzel, Kjellen ve izleyicilerinin kurup geliştirdiği Alman Jeopolitik Ekolünü, Birinci Dünya Harbinin cephelerinde General ve daha sonra Münih Üniversitesi Cografya kürsüsünde profesör olan Karl Haushofer (1869-1946) bu alandaki yoğun çalışmaları ile bütünlemiştir. Haushoffer’in orijinal adı LEBENSRAUM olan Hayat Alanı Teorisi de devletin canlı bir organizma olduğu esasına dayanır; “her organizma gibi devlet de güçlendikçe büyümek mecburiyetindedir, bu da hayat alanını yani ülkesini genişletmekle olur” şeklinde belirtilebilecek bu düşünce, kurucusu tarafından Hitler’e de empoze edilecek ve onun “Mein Kampf-Kavgam” adlı kitabının altıncı bölümünde yer alacaktır.

            Günümüzde bu teori çerçevesinde yorumlanabilecek bazı davranışlar hâlâ mevcuttur. Nazilerle en karşıt durumda olması gereken İsrail’in çevresine genişleme politikasının kökeni Tevrat’a dayanan bir Hayat Alanı edinme çabası olarak belirtilebilir.[59]

                                   f-         Jeostratejik ve Jeopolitik Alanlar Kuramı

            Son zamanların en önemli sentezlerinden birini oluşturan bu teori, Amerikalı Saul B.Cohen tarafından 1963’de yayınlandığı “Geopraphy and Politics in a Divided World-Bölünmüş bir Dünyada Coğrafya ve Politika” adlı kitapta ileri sürülmüştür.

            Cohen’e göre dünyamız dört jeostratejik grupta toplanan dokuz jeopolitik bölgeye ayrılmıştır. Bu teoriye göre, Heartland, “Doğu Avrupa ve Avrasya kıtasal gücü” olarak adlandırılmaktadır.

            Tampon ve kilit bölgeler (Shatterbelts) Türkiye, Ortadoğu ve Güneydoğu Asya’yı kapsamakta olup, bağımsız jeopolitik bölge olarak adlandırılan Güney Asya Alt Kıtası ile beraber Spykman’ın Rimland’inin yeni bir yorumunu getirmektedir.

            Ticarete dayalı “denizci dünya” olarak belirtilen ülkeler konum bakımından doğru olmakla beraber işlev bakımından noksandır.

            Bu teori bazı düzeltmelerle çağdaş görüşe temel oluşturabilir ve olayların hem yorumunda hem de politik ve stratejik tutum tespiti işlemlerinde yararlı olabilir.[60]